GELUIDSFRAGMENTEN

Simon van den Berg spreekt met theatermakers Naomi Velissariou, Thomas Dudkiewicz en Bianca van der Schoot en critici Daphne Richter en Kester Freriks over de taal die we tot onze beschikking hebben om nieuwe theatrale vormen te analyseren en te duiden. De voorstellingen MsDos van Urland en Hideous (wo)men van Toneelgroep Oostpool/BvdS waren afgelopen seizoen aanleiding voor felle discussies. Wat doen we met een theatrale ervaring die we (misschien) nog niet begrijpen? Gaapt er een gat tussen de nieuwe theatrale vormen van nu en de woorden die we tot onze beschikking hebben? Een vriendelijk, maar diepgravend gesprek over wederzijds (on)begrip, nieuwe muziek, de eeuwige generatiekloof en de ‘randomizer-alert’.

“Zit de toekomst van de kunstkritiek misschien toch vooral in de vorm?” Simon van den Berg

Citaat door Anoek Nuyens uit de installatie #1 uit de collectie kunst en samenleving van Het Transitiebureau. Een van de 57 citaten in deze installatie is van Marga Klompé.

“Mijn beleid moet de kunstenaar en zijn kunst in contact met de samenleving brengen. Hierbij moet aan kunstenaars openheid worden geboden opdat nieuwe vormen kunnen bestaan. Ook als deze choqueren of kwetsen, moet de overheid deze niet bestrijden omdat het in onze turbulente, pluriforme maatschappij onmogelijk is algemene normen te stellen, want er zijn altijd groepen die geschokt of gekwetst zullen zijn. Dit is een van de problemen waarover ik nogal eens wakker lig.” Marga Klompé in 1968

Daggast Annemie Vanackere (intendant van HAU in Berlijn) in gesprek met Mark Timmer. Hoe kunnen we de Duitse Freie Szene vergelijken met de nabije toekomst van het vlakke vloer theater in Nederland? Over Zwangsoptimismus, veerkracht, reframing en liefde.

Naomi Velissariou

18 april 2014 ·

We willen het vaak maar doen het zelden: een reactie schrijven op een recensie waar we het oeverloos mee oneens zijn. Omdat het A) moeite kost om het goed te doen (als je een recensent pareert moet je minstens zo scherp zijn als hij, anders haal je je punt onderuit), B) omdat je, als je zoals ik in hetzelfde vak zit, bang bent dat dit zich vroeg of laat op jou kan wreken en C) omdat iedereen toch zal denken dat je vanuit een persoonlijke agenda spreekt. Eerlijk is eerlijk: alle drie de bezwaren golden voor mij maar groter was de overtuiging dat wij ons als jonge makers moeten weren tegen al te snel gevelde oordelen over ons werk, dat een oprechte poging doet om deze turbulente tijdsgeest theatraal vorm te geven. Een poging die wij, als je het mij vraagt, niet op grond van archaïsche argumenten met een paar sterren onder de mat mogen laten vegen. Bij deze: ik ben bang, ik ben geen schrijver en ook niet onpartijdig. Niemand die aan theater doet mag ik hopen. En Kester Freriks ook niet, zo bleek vandaag. Namens team repertoire analyseerde hij middels zijn recensie van vanmiddag in NRC Handelsblad kort en oppervlakkig MS Dos / Prometheus geketend, de nieuwe voorstelling van het Rotterdamse performancecollectief Urland. Een voorstelling die naar mijn mening een veel complexere inhoud (en dus ook vorm) heeft dan in eender welk aantal sterren benoemd had kunnen worden. Sowieso ben ik geen voorstander van het sterrenstelsel omdat het symptomatisch is voor een ontwikkeling in het recenseren waarbij een recensie, naast het 'objectief' beschrijven van de 'inhoud', de lezers vaak opscheept met een paar snel uit de mouw geschudde quotes, die voor deskundige mening door moeten gaan. Nu is Kester Freriks (en met hem een summier aantal andere open minded critici die wel de moeite doen om jonge makers op de voet te volgen) niet iemand die daar doorgaans van te betichten valt, integendeel. Maar deze keer slaat hij de bal toch wel behoorlijk mis. Deze recensie vraagt om een recensie.

Ten eerste staat de -overigens zeer korte- tekst vol met hineininterpretierungen, die worden geponeerd als waarheden. Alsof de voorstelling een wiskundig probleem is en de recensie de oplossing. Zinsneden als "Dit is de vroege Mick Jagger of Iggy Pop, niet Prometheus." zeggen het al. Wie is Prometheus, Freriks? En wie is Hamlet? Los van het feit dat het alleen maar een compliment is om iemand met de jonge Mick Jagger te vergelijken (in your pocket, Jimi Zoet), zit in deze uitspraak meteen ook het tweede probleem van deze recensie vervat: een generatiekloof tussen gevestigde recensent en jonge maker, die niet te dichten lijkt als het gaat om een vernieuwende, eigentijdse beeldentaal zoals - bijvoorbeeld - die van Urland. Die beeldentaal maakt namelijk ook deel uit van een traditie, van een canon, een recente traditie, dat wel, maar een traditie waar je notie van moet hebben om de inter'visuele' verwijzingen in de voorstellingen die binnen deze traditie gemaakt worden, te onderkennen en begrijpen. Voor mij was Prometheus gisterenavond Kurt Cobain. There, I said it. En de containerscène het 'here we are now, entertain us' van onze internetgeneratie. Die associatie is volgens mij ook niet zo gek, aangezien de voorstelling bol staat van (in deze recensie dus onopgemerkte) citaten uit de muziek- en filmgeschiedenis, waaronder Bauhaus, Fritz Lang en Rammstein.

Ook het decor betekent veel meer dan hetgeen door Freriks wordt gesuggereerd: de rechthoek en cirkel zijn niet (alleen) mythische rotsen, maar -eenmaal gekanteld- ook de 0 en 1, het binaire stelsel dat aan de basis ligt van de volgens Freriks "starre choreografie" waarin het viertal gevangen zit en zich (voor mij op iconische wijze) uit probeert los te breken.
Dit is een METAFOOR voor de digitale abstractie, waarvan volgens Freriks "hoe ontvankelijk en toegeeflijk de toeschouwer ook wil zijn", geen spoor te vinden is. Een beeldende metafoor, die niets met 'spel' te maken heeft, maar die op groteske, performatieve wijze een terugblik geeft op onze ervaring van het opkomende internet. Een ervaring die intussen zodanig is 'genaturaliseerd' dat we er geen krimp meer bij geven.
Freriks: "De zwetende, dorstige acteurs zetten flessen mineraalwater aan de mond, en dat maakt de voorstelling juist heel anti-digitaal.". Serieus?
Zoals de Urlanders na een operesk-bombastische-Rammstein-ode aan Fleisch und Stein / null und eins, rustig kunnen uitblazen met een spaatje rood, zo vermoorden Amerikaanse gevechtspiloten digitaal mensen vanuit de controlekamer en keren daarna naar huis terug om hun kinderen te helpen met hun huiswerk (iedereen zag die Tegenlicht van afgelopen zondag). Dát is digitalisering. En daar hebben die jongens van Urland een allegorische, mystieke vertaling van gegeven in hun MS Dos. Een vertaling die tot denken stemt in plaats van spreken. Maar ik ben nu toch bezig dus what the hell. Nog een paar details: Die laptop is bijzaak. Die rookmachine geen rookmachine want die wolken geen wolken maar schuim. Olympisch schuim ja, uit een schuimmachine, waarmee doorgaans sicke parties worden opgeluisterd waarin 'breezersletjes' hun maagdelijkheid op anonieme wijze verliezen. Het woord 'disco' is al dertig jaar geleden ondergeschuimd. Die techno, Freriks, is onze Stravinsky zoals dat internet ons vuur is.

En dan tot slot: de "in zichzelf gekeerde", "egocentrische" speelstijl van het viertal, de angel van de recensie, omdat die volgens Freriks "de toeschouwer buitensluit" en omdat dit "haaks staat op elke vorm van theater". Die hermetische speelstijl, die in mijn ogen helemaal niet egocentrisch is (hoe groot is je ego als je gevieren staat en stapt) is hier volgens mij voor een keer wel gepast als artistieke keuze. Als Urland deze voorstelling had opengebroken naar het publiek, schoot de vorm de boodschap voorbij. Dan was deze dansvoorstelling geen systeem op zich met virussen en oneindige mogelijkheden maar een persoonlijke vertelling over het internet. Dan kijk ik wel naar Tegenlicht. Dat staat ook 'haaks op theater' maar is wel lekker toegankelijk en in 1 oogopslag te begrijpen. Daar hoef je verder niet over na te denken, dat heeft de redactie al voor je gedaan.

Met andere woorden: ik word er triestig van (ik blijf een actrice) als ik merk dat er tegenover al de moeite die wij stoppen in het maken van onze voorstellingen niet de benodigde tijd wordt gestoken door recensenten om na te denken over wat wij daarmee willen vertellen. Wij hebben recht op kritiek die een vraagstelling is en een discours aanzwengelt over ons werk, in plaats van het op een afstandje en in één nacht etaleren van een oordeel. Aan de recensenten van de gevestigde orde: get out of your comfortzones en spreek de jonge makers aan. Ook vlak na de voorstelling als je eigenlijk al had moeten zitten schrijven. Aan Kester: leg de jongens van Urland het olympisch vuur aan de schenen, dan leggen ze je op hun beurt vast uit waarom voor hen Prometheus geen dappere, uit altruïsme handelende mensenzoon meer is maar een kwelend monster op een veel te grote rechthoek en dan zullen ze je onderwijl bevlogen en onderbouwd te kennen geven wat ze "als pril gezelschap met theater willen". Als de theaterkritiek en jonge makerspraktijk echt met mekaar in dialoog gaan kunnen we jullie in onze canon inwijden, kunnen jullie ons helpen om die voor een rijper publiek toegankelijk te maken en wordt een recensie een interessant middel om het over vernieuwend werk te hebben in plaats van een gecentraliseerde structuur uit een voor ons ver ver ver verleden.

Op zaterdag 13 september 2014, de derde uitzending van Radio Futura,  sprak Simon van den Berg met theatermakers Naomi Velissariou, Thomas Dudkiewicz en Bianca van der Schoot en critici Daphne Richter en Kester Freriks over de taal die we tot onze beschikking hebben om nieuwe theatrale vormen te analyseren en te duiden.

De voorstellingen MsDos van Urland en Hideous (wo)men van Toneelgroep Oostpool/BvdS waren afgelopen seizoen aanleiding voor felle discussies. Wat doen we met een theatrale ervaring die we (misschien) nog niet begrijpen? Gaapt er een gat tussen de nieuwe theatrale vormen van nu en de woorden die we tot onze beschikking hebben? Een vriendelijk, maar diepgravend gesprek over wederzijds (on)begrip, nieuwe muziek, de eeuwige generatiekloof en de ‘randomizer-alert’.

Hieronder de bronnen die aanleiding waren om dit gesprek aan te gaan: de kritiek van Hein Janssen van Hideous Women door Bianca van der Schoot en Suzan Boogaerdt, de kritiek van Kester Freriks van de voorstelling MSDOS/Prometheus geketend van Urland en de reactie op deze tweede kritiek van Naomi Velissariou op Facebook.