Ode aan het verborgene

Grillig en grappig, ongepolijst en ongemakkelijk, met schurende dialogen, chaotische decors en een voorliefde voor improvisatie, zo kan het non-conformistische theatercollectief worden getypeerd. Vrijheid is het grootste goed van de vier makers, die zich graag helemaal onderdompelen in een geschiedkundig onderwerp. Gavrilo Princip bijvoorbeeld, de moordenaar van Franz Ferdinand die onbedoeld het startschot voor de Eerste Wereldoorlog gaf. Maar de geschiedenis wordt altijd teruggekoppeld naar het heden. ‘Als de esthetiek en etiquette ver van ons af liggen, kunnen we makkelijker naar ons eigen thema op zoek’, vertelt Mara van Vlijmen, een van de oprichters van De Warme Winkel. De makers specialiseerden zich in een nieuw toneelgenre dat de oeuvrevoorstelling gedoopt werd, waarin een kunstenaar en diens werk, leven en omgeving centraal staan. Zo maakten ze een reeks over Oostenrijkse kunstenaars uit het fin de siècle, zoals de dichter Rainer Maria Rilke, schrijver en dramaticus Thomas Bernhard, en Alma, de vrouw van componist Gustav Mahler. ​

Maar wie historisch correcte toneelstukken verwacht waarin slaafs de geschiedenis wordt gevolgd, komt bij De Warme Winkel bedrogen uit. Voor Viva la Naturisteraçion!, een stuk over nudisme in samenwerking met De Utrechtse Spelen, fungeerde zowel het beroemde boek Utopia (1516) van Thomas More als de televisieserie Expeditie Robinson als ideologische leidraad. De acteurs stonden het grootste deel van de voorstelling, die met de minuut grimmiger werd, poedelnaakt op het podium – het publiek vertrok met een hoofd vol vragen.

De naam van het eigenzinnige collectief, dat in 2002 officieel werd opgericht en zich sinds 2013 aan de stad Utrecht verbindt, ontstond al toen Van Vlijmen en Vincent Rietveld in het eerste jaar van de Toneelacademie Maastricht samen stukken begonnen te maken. Ward Weemhoff en Jeroen de Man sloten zich later aan. In december werd De Warme Winkel alliantiepartner van Toneelgroep Amsterdam, die de groep op zakelijk gebied ondersteunt. 

Vanwege de angst om in herhaling te vallen wordt altijd in een andere samenstelling gespeeld. Dat kan met gastacteurs zijn, of juist met een kleine delegatie van De Warme Winkel. Tanizaki maakten Rietveld, Van Vlijmen en Weemhoff  voor het eerst met zijn drieën, zonder De Man, die tijdelijk buiten de deur speelt. Van Vlijmen: ‘Die pluriformiteit is ons heel dierbaar. We willen veel verschillende dingen doen voor afwisselend publiek en in steeds andere bezettingen.’ Zo speelden ze voorstellingen in het Engels en het Duits, en reisden ze in 2013 door heel Europa met We are your friends.

Het schrijfproces verloopt anders dan bij de meeste theatergroepen. ‘We schrijven niet in de klassieke zin van het woord, maar communiceren met acts en improvisaties’, licht Van Vlijmen toe. De eerste drie weken van de repetitieperiode wordt er vooral veel bedacht; daarna begint het schrappen en ordenen. Onderwerpen voor nieuwe stukken worden voorgedragen tijdens spreekbeurtavonden. ‘Die verlopen redelijk middelbareschoolachtig’, lacht Van Vlijmen. ‘Het doel van zo’n spreekbeurt is om de anderen van een bepaald onderwerp, concept of thema te overtuigen.’ Weemhoff: ‘Per jaar komen er tientallen projecten voorbij, waarvan de meeste vroegtijdig sneuvelen. Mara kwam dit keer met Tanizaki op de proppen.’

Het essay Lof der schaduw (1933) werd het vertrekpunt voor de nieuwe voorstelling. ‘Het is een ode aan het verborgene, geschreven in een tijd dat Japan in rap tempo verwesterde’, aldus Van Vlijmen. ‘In het Westen gaat alles over licht vangen, het individu. Voor realitytelevisie gebruiken ze bij wijze van spreken infraroodcamera’s tussen de lakens. Toen ik afgelopen zomer een poster van Radio 538 zag – met twee meisjes die suggestief aan een grote bockworst likken – dacht ik: dit is een goed moment voor zo’n ode aan het verborgene.’ Ook uit ander werk van Tanizaki werd geput, zoals zijn beroemde roman De Sleutel (1956). Het verhaal is opgebouwd uit fictieve dagboekfragmenten van een uitgeblust getrouwd stel. Weemhoff: ‘Als ze tegenover elkaar zitten drinken ze stilzwijgend thee, maar in hun dagboeken doen ze al hun verborgen fantasieën en seksuele verlangens uit de doeken.’ ​

Aan iedere voorstelling gaat veel research vooraf. ‘Voor Tanizaki hebben we allerlei documentaires over Japans theater gekeken, zoals het traditionele noh-theater’, vertelt Van Vlijmen. ‘En bunraki, dat is poppentheater waarbij meerdere in het zwart geklede mensen één pop bespelen.’ Net als altijd interviewde het gezelschap ter voorbereiding muzikanten, vertalers en allerhande kenners om tot de kern van het onderwerp te komen. Dit keer vond zo’n sessie voor het eerst in het openbaar plaats. Nadat warme sake en wasabinootjes waren uitgedeeld aan het publiek, ondervroegen de drie makers in Het Huis Utrecht kunsthistoricus Jan Derk van den Berg en prof. Dr. Ivo Smits, japanoloog aan de Universiteit Leiden. Makiko Goto speelde koto en zong. De belangrijkste conclusie van de avond: In het Westen denken we vanuit het licht – in Japan vanuit de schemer. Of zoals Tanizaki-fan Rudy Kousbroek het ooit verwoordde: Japan is mooi wanneer het licht uit is.​