Forced Entertainments duistere sprookje over oorlog en kindertijd 

Forced Entertainment maakt performancekunst en waagt zich niet vaak aan een theaterstuk, maar als ze dat wel doen schudden ze je wakker met een indrukwekkende, heel eigen taal. Ze bestaan dit jaar 30 jaar en zijn nog altijd op de toppen van hun kunnen. In dit verhaal van Agota Kristof, waarin twee jonge tweelingbroertjes tijdens de tweede wereldoorlog naar hun oma op het Hongaarse platteland worden gestuurd om bij haar te gaan wonen, heeft Forced Entertainment een verhaal en een tekst te pakken die precies aansluit bij hun specifieke geluid. De roman van Kristof is zelfs opgedeeld in korte passages, of scènes.

Richard Lowdon en Robin Arthur, identiek gekleed in grijs pak, paarse trui en bril, lezen het script alsof ze kinderen zijn die voorlezen uit hun eigen dagboek, het ‘Notebook’ uit de titel. Zelf zijn ze als een onbeschreven blad dat langzaam volgeschreven raakt met de ervaringen, en de verschrikkingen, van de oorlog. Het verhaal heeft iets van een sprookje: het huisje van grootmoeder, door de roddelende dorpsbewoners tot heks bestempeld, ligt aan de rand van het bos. De oorlog haalt het wreedste naar boven in de dorpsbewoners. En net als alle kinderen zijn de jongens geboren spionnen. Maar deze jongens besluiten om van hun observaties te leren en de dingen die ze ontdekken te gebruiken om zelf te overleven. In een wereld die verscheurd raakt door oorlog en chaos hanteren zij hun eigen morele code, geboren uit nood en gebaseerd op een totaal gebrek aan sentiment.

Deze voorstelling fascineert doordat we de twee acteurs voor onze ogen de twee jongens zien spelen, terwijl we maar één stem horen, een stem die koel en afstandelijk is. Die constant onderzoekt en verontrust. "Wij houden ons aan een heel duidelijke regel: wij schrijven de waarheid," zeggen de jongens over de inhoud van hun schrift. Maar in tijden van oorlog is de waarheid vaak het eerste dat sneuvelt, en is iedere weergave van die waarheid verdacht. Wie zijn hier de echte monsters? Dit is een ingewikkelde avond – niet gemakkelijk, maar wel onafgebroken boeiend.

Meeslepende marathonvertelling naar de bekroonde roman van Ágota Kristóf markeert 30 jaar Forced Entertainment

Ter gelegenheid van hun 30-jarig bestaan komen de vaandeldragers van het vrijgevochten Britse teksttheater met een intrigerende monoloog-voor-twee, gebaseerd op het gelijknamige boek van de Hongaarse schrijfster Ágota Kristóf. In de nadagen van de Tweede Wereldoorlog duiken twee Hongaarse tweelingbroers onder op de boerderij van hun grootmoeder. Zonderlingen zijn het, onaangepaste figuren met ruwe omgangsvormen. Maar al is hun moraal weinig verfijnd, ze proberen er trouw naar te leven, terwijl om hen heen de beschaafde wereld wegzakt in wreedheid en opportunisme. Een spannende, licht surrealistische performance in de heldere, afgemeten taal van Kristóf.

Forced Entertainment is een groep van zes theatermakers onder artistieke leiding van regisseur Tim Etchells. Sinds 1984 verkent het kunstenaarscollectief diverse vormen van theater, installatie, nieuwe media en film en is de groep een graag geziene gast op festivals en in theaters over de hele wereld. In hun werk verhalen zij op een toegankelijke en uitdagende manier over de mythes, dromen en nachtmerries van de hedendaagse verstedelijkte samenleving. Bij Frascati presenteerden waren zij de afgelopen jaren te zien met onder meer Void Story, Tomorrows Parties en The Comming Storm.

idee & uitwerking Robin Arthur, Tim Etchells, Richard Lowdon, Claire Marshall, Cathy Naden & Terry O’Connor spel Robin Arthur & Richard Lowdon regie Tim Etchells gebaseerd op een roman van Ágota Kristóf vormgeving Richard Lowdon lichtontwerp Jim Harrison productieleiding Jim Harrison productie Forced Entertainment coproductie PACT Zollverein (DL) en LIFT & 14–18 NOW, WW1 Centenary Art Commissions (GB) in het kader en met steun van House on Fire, HAU (DL), Kaaitheater (BE), Teatro Maria Matos (PT), LIFT (GB) & Malta Festival Poznan (PL) met steun van Cultuur Programma van de Europese Commissie ontwikkeld met steum van Lancaster Institute of Contemporary Arts (GB)

Het laconiek-geëngageerde theater van Joachim Robbrecht 

Terwijl wereldwijd het begin van de Eerste Wereldoorlog wordt herdacht, vraagt Joachim Robbrecht zich af: is de oorlog wel ooit geëindigd? Krijgsstrategieën worden tegenwoordig gebruikt in corporate business, marketing en politiek en oorlog loert in alle facetten van het leven. The Great Warmachine duikt in de oorlogseconomie waar we allemaal deel van uitmaken. Een gesprek over facebooksoldiers, poëtisch theater en warmbloedig cynisme. 

Door Bas van Peijpe

‘We vertellen elkaar graag heldere verhalen om de wereld te begrijpen: zo zit het en niet anders. Maar het zit altijd óók anders.’ Aan het woord is Joachim Robbrecht: regisseur, schrijver, toneelspeler. Vlaming, Rotterdammer, Europeaan. En bovenal: geëngageerd cynicus, een paradox die hij me straks zal uitleggen. 

Zotte zoektocht

Robbrecht kwam naar Nederland in de tijd dat hier naarstig gezocht werd naar een antwoord op de vraag: wie zijn wij eigenlijk? Op televisie roemde de minister-president de glorieuze VOC-mentaliteit en er moest een Nederlandse Historische Canon komen. Robbrecht maakte een drietal voorstellingen over deze ‘zotte zoektocht naar wortels’: IJS, Anne Frank: leeft en werkt en !V.O.C.!. ‘Ik wilde laten zien hoe gemakkelijk we de zaken versimpelen. Anne Frank is een icoon geworden. Door de manier waarop we herinneren en herdenken, verliezen we de echte, complexe geschiedenis uit het oog. Tegelijk wilde ik laten zien hoe die geschiedenis onbewust doorwerkt in het denken en dus wel degelijk een rol speelt.’ In IJS leidde dit tot een hilarische parade van clichés over de strijd tegen het water, het leven met de seizoenen en smeltende harten in de lente. In !V.O.C.!, gemaakt samen met De Warme Winkel, liet Robbrecht een reisgezelschap in 17e -eeuwse kledij stranden op een onbekende kust, converserend in even hoogdravende als nietszeggende zeemetaforen. 

‘Na !V.O.C!. wilde ik het thema vanuit een andere hoek benaderen. Hoe kijken buitenlanders naar de Nederlandse cultuur? En wat betekent het denken in termen van nationale identiteit voor de manier waarop je de Ander ziet?’. Voor Oh Polsko huurde Robbrecht twee Poolse seizoenarbeiders in. Niet om asperges te steken, maar om te spelen in een bewerking van De Meiden, het beroemde stuk over ongelijke (arbeids)relaties van Jean Genet. In dezelfde periode maakte hij een voorstelling met twee Japanse acteurs, een bewerking van de film Lost in Translation met de toepasselijk-onmogelijke titel Rosto in Turansureishon. Terwijl het tweetal als rechtgeaarde toeristen op zoek ging naar een typical Dutch experience, ervoer het publiek de vervreemding van een Japans gesproken voorstelling, vol mierzoete karaoke en andere Japanse clichés. 

‘Ik zoek altijd naar een poëtische manier om maatschappelijke en politieke thema’s te benaderen. Met poëzie kan je vorm geven aan alles wat niet direct in een hokje past. Je kan verschillende perspectieven naast elkaar zetten en ruimte maken voor meer dan één waarheid. Die Polen bijvoorbeeld, zijn dat nou seizoenarbeiders die de rol van acteur spelen, of andersom? Daar kom je als toeschouwer niet achter en dat veroorzaakt een ambiguïteit die interessant is.’ 

Kanselverhalen

Dat levert niet per se gemakkelijk theater op. ‘Nederland kent een sterke traditie van ‘kanselverhalen’, iemand die vanaf het podium een helder verhaal vertelt met een duidelijke moraal, waar je het dan eventueel nog mee oneens kan zijn. Maar zo simpel zit de wereld niet in elkaar. Ik zoek naar een vorm die recht doet aan de gelaagdheid en tegenstrijdigheid van de werkelijkheid en dat vraagt inderdaad wel iets van het publiek. Je kunt het vergelijken met het verschil tussen een roman en een gedicht, die moet je ook op een andere manier lezen.’ 

In de voorstelling Rashomon-effect, gemaakt met acteurs van Toneelgroep Amsterdam, speelde Robbrecht expliciet met het verlangen naar een helder verhaal. Het publiek kreeg een moordzaak te zien die uiteindelijk niet werd opgelost. ‘Veel mensen vonden dat onbevredigend en dat was precies waar die voorstelling over ging. Het is verleidelijk om te zeggen: “Joram van der Sloot heeft het gedaan.” En misschien heeft hij het ook wel gedaan, maar er speelt altijd meer mee: de manier waarop mannen in onze maatschappij leren naar vrouwen te kijken, onze sensatielust, allerlei vooroordelen en verwachtingen. Als je echt wilt weten hoe het zit, moet je dat allemaal meenemen.’ 

Geëngageerd cynisme

Nuanceren zonder te relativeren, wrikken aan een moraal die de werkelijkheid geen recht doet – ziedaar het profiel van de geëngageerde cynicus. ‘Tegenwoordig verstaan we onder cynisme een nogal negatieve, kille houding. Terwijl het van oorsprong een filosofische stroming is die juist zeer begaan is met de wereld. Maar dan wel vanuit een kritische, autonome positie. Dat mis ik in het huidige debat. Onze morele reacties zijn vaak zo primair en vluchtig. Na de aanslagen in Parijs is iedereen een paar dagen “Charlie” en dan is het weer voorbij. Als je iets meer tijd en afstand neemt, zie je veel meer, onder andere hoe vluchtig onze verontwaardiging soms is. Ik probeer met een koel hoofd en een warm hart in de wereld te staan. Dan zie je dat we allemaal komische, kwetsbare beestjes zijn met nogal grote ambities.’ 

Die houding vormt de basis voor zijn kenmerkende, laconieke stijl, die hij de afgelopen jaren verder uitwerkte. Met het Duitse andcompany&Co maakte hij de voorstellingen De Komende Opstand en Black Bismarck. ‘Ik wordt zekerder van mijn vorm en daardoor voel ik me vrijer om verschillende disciplines te combineren. Omdat ik ook schrijf, speelde tekst vaak een hoofdrol. Op een gegeven moment merkte ik dat we het lichaam vergaten. Nu gebruik ik steeds meer dans als inspiratiebron, waardoor ook de tekst meer gaat “dansen”. Ik kom nu op een punt waar het me niet meer zoveel uitmaakt of het ‘nog’ theater is of ‘al’ performance of dans: acteurs die acteren maar ook dansen, zangers die zingen maar ook acteren. Met andco stond ik ook zelf op het podium.‘ 

Historische onderstromen

Inhoudelijk sloten deze voorstellingen aan bij de thema’s uit Robbrecht’s eerdere werk: het complexe samenspel van geschiedenis en identiteit, van selectief herinneren en vergeten. In De Komende Opstand werd de historische opstand tegen de Spanjaarden en de latere verheerlijking van die periode verweven met de manier waarop we tegenwoordig uiting geven aan politieke onvrede, of juist berusten in de status quo. Black Bismarck ging over de vele vormen waarin het kolonialisme zijn sporen heeft nagelaten in het Europa van vandaag. ‘De eerste grote Europese vergaderingen gingen over de verdeling van Afrika. De Europese eenheid en identiteit hebben wortels in uitsluiting en overheersing. Dat is een aspect van onze geschiedenis dat we graag vergeten, maar dat wel doorwerkt in ons denken.’ 

De fascinatie met historische ‘onderstromen’ ligt ook aan de basis van Robbrecht’s nieuwste voorstelling, The Great Warmachine. ‘Overal in Europa wordt herdacht dat honderd jaar geleden de Eerste Wereldoorlog uitbrak. We spreken dan bezwerende woorden als: “dat nooit meer”. Dat is makkelijk gezegd, want het is inderdaad niet waarschijnlijk dat we ooit nog vier jaar lang in loopgraven tegenover elkaar gaan liggen. Maar je kan toch moeilijk volhouden dat we nu in vrede leven, denk alleen al aan Syrië, Oekraïne en de dreiging van terreur dichter bij huis. Volgens de Franse denker Paul Virilio is de oorlog niet geëindigd in 1918, maar neemt deze enkel steeds nieuwe vormen aan. WOI leidde tot WOII, daarna kwam de Koude Oorlog en daarna een vorm van kapitalisme met wereldwijd verwoestende en ontwrichtende effecten. Die gedaanteverwisselingen zijn het ‘krijgstoneel’ van een oorlog die nog altijd doorgaat.

Seksbommen en facebookwarriors

Als je die gedachte accepteert, dan is de volgende vraag: hoe ziet de oorlog er nu uit? Om dat te onderzoeken richten Robbrecht en zijn team de theaterzaal in als een war-room for an extended notion of war. ‘We kennen allemaal de beelden van jongens die vanuit een bunker in Texas bommen afwerpen in Afghanistan, alsof het om een game gaat. Maar er zijn gekkere voorbeelden: het Britse leger heeft vanaf april een speciale eenheid die zich uitsluitend bezighoudt met posten op sociale media. En de Amerikanen schijnen aan een ‘seksbom’ te werken, een wapen dat de hormoonhuishouding in de war schopt waardoor de vijand extreem seksueel opgewonden raakt en dus niet meer kan vechten.’ 

‘Ook als het over oorlog gaat, denken we graag in hokjes: ‘oorlog is slecht, vrede is goed.’ Maar zonder eeuwenlange ontwikkelingen in wapentechnologie waren veel civiele uitvindingen er niet geweest, zoals de stoommachine en het internet. We willen niet dat Nederlandse jongeren gaan vechten in Syrië, maar onze democratisch gekozen regering stuurt namens ons bommenwerpers naar het Midden-Oosten. Kan je dan volhouden dat wij zelf niet aan het vechten zijn? Wat dat betreft is het interessant dat de soldaten in WOI ook het gevoel hadden dat ze niet ‘echt’ aan het vechten waren, omdat ze jarenlang vanuit hun loopgraven lagen te loeren op een onzichtbare vijand. En die jongens in die bunker in Texas hebben ook het gevoel dat ze niet echt aan het vechten zijn. Hoe beter je kijkt, hoe meer je ziet dat we er allemaal middenin zitten.’ 

En wat doet een geëngageerd cynicus met dit soort inzichten? ‘Die helpen óm verder te kijken dan wat voor de hand ligt, om de ‘sound’ en de energie van de oorlog waar wij in leven te vatten en te zien hoe daar nog altijd de Eerste Wereldoorlog in weerklinkt. Dat doen we met de strijdlust van de deserteur: te laf om te vechten, maar moedig genoeg om het slagveld te verlaten.’ 

De Vlaamse schrijver, regisseur en speler Joachim Robbrecht zette bij Frascati Producties een aantal eigenzinnige voorstellingen op zijn naam, waaronder !V.O.C.! Wijde weelderige wereld (i.s.m. De Warme Winkel), Oh Polsko en Rashomon-effect, een coproductie van Frascati Producties en Toneelgroep Amsterdam. Vorig seizoen was hij te zien in Black Bismarck, de voorstelling die hij maakte samen met het Duitse andcompany&co. Ook schreef hij de tekst voor Crashtest Ibsen II: Volksvijand van Sarah Moeremans. Bij Productiehuis en Operadagen Rotterdam maakte Robbrecht o.a. Rosto in Turansueishon en Figaro Desiremachine. Onlangs schreef hij voor Dood Paard de Kerstvoorstelling OMG! XMAS-SHOW! WTF?!. In 2011 ontving Robbrecht de Charlotte Köhlerprijs. 

Bas van Peijpe is dramaturg en scenarioschrijver

In Macbain wacht een echtpaar op een onafwendbaar einde. Hij wordt geplaagd door chronische buikpijn en is geobsedeerd door ‘flipperbaby’s’.  Zij heeft ooit een kind de borst gegeven maar inmiddels heeft dat kind zelfmoord gepleegd. We herkennen in hen Macbeth en zijn Lady, het ambitieuze en moordzuchtige stel uit het meesterwerk van Shakespeare. Maar ook Nirvana-zanger Kurt Cobain en zijn vrouw Courtney Love, het roemruchte koppel uit de jaren negentig van de vorige eeuw dat leefde in een wereld van roes, wanen en rock ‘n’ roll. 

door Gillis Biesheuvel en Manja Topper tekst Gerardjan Rijnders

MACBAIN
DOOD PAARD
di 31 mrt t/m za 18 apr​
Frascati 2, 21:00
€15/11,50
​theater

Dood Paard staat garant voor een autonome mentaliteit en een open houding van de spelers naar het publiek. Soms lijkt de grens tussen een toneelrol en zijn vertolker te vervagen. Al bijna twintig jaar overleven de acteurs zonder dat er een regisseur aan te pas komt. Of ze nu een bestaand stuk aanvatten of een splinternieuwe eigen tekst, altijd gaat het erom: hoe staan wij in het hier en nu? Iedere handeling, iedere uitgesproken zin is bedoeld om de eigen geest te scherpen. En daarmee die van de toeschouwer.

Frascati en Dood Paard kennen sinds jaar en dag een sterke verwantschap, een band die in 2013 bekrachtigd is met de intrek van Dood Paard in de gebouwen van Frascati.

di 03 t/m za 07 maart (première 4 maart)

Frascati 2, 21:00

€15/ 11,5

theater 

Make love not peace

Europa is gevormd door eeuwenlange oorlogen, maar we kunnen ons tegenwoordig nauwelijks nog vereenzelvigen met de enthousiaste soldaat die naar het front trekt. In 2012 kreeg de Europese Unie de Nobelprijs voor de Vrede. Maar hoe echt is die vrede? In The Great Warmachine beschouwen we het leven als front, een aanéénschakeling van kleine en grotere slagveldjes. Slag wordt via wetenschap, technologie, media, economie met ons geleverd? Wij worden gemobiliseerd, angst voor terreur of tekort wordt geëxploiteerd. In communities en netwerken proeft men de kameraderie van het front. 

Betrek de stellingen!

Met woorden als kogels gooit Robbrecht zich onbevangen in de strijd, wars van de illusie dat we ooit zonder oorlog kunnen. Hij laat zich daarbij inspireren door het leger van hedendaagse futuristen, natuurliefhebbers en elektrotechnici dat de sluimerende oorlog in al zijn gedaantes op het internet al voert. 

concept, tekst & regie Joachim Robbrecht spel Aitana Cordero, Tashi Iwaoka & Louis van der Waal in samenwerking met Bruno Listopad, Nina Aalders, Jan Brokof, Rebekka Wörmann e.a. productie Joachim Robbrecht / Show Machine beeld (c) Bruno Listopad & Isolde Woudstra