DE MOED VAN DE
​DESERTEUR​

‘Ik zoek altijd naar een poëtische manier om maatschappelijke en politieke thema’s te benaderen. Met poëzie kan je vorm geven aan alles wat niet direct in een hokje past. Je kan verschillende perspectieven naast elkaar zetten en ruimte maken voor meer dan één waarheid. Die Polen bijvoorbeeld, zijn dat nou seizoenarbeiders die de rol van acteur spelen, of andersom? Daar kom je als toeschouwer niet achter en dat veroorzaakt een ambiguïteit die interessant is.’

KANSELVERHALEN
Dat levert niet per se gemakkelijk theater op. ‘Nederland kent een sterke traditie van ‘kanselverhalen’, iemand die vanaf het podium een helder verhaal vertelt met een duidelijke moraal, waar je het dan eventueel nog mee oneens kan zijn. Maar zo simpel zit de wereld niet in elkaar. Ik zoek naar een vorm die recht doet aan de gelaagdheid en tegenstrijdigheid van de werkelijkheid en dat vraagt inderdaad wel iets van het publiek. Je kunt het vergelijken met het verschil tussen een roman en een gedicht, die moet je ook op een andere manier lezen.’

In de voorstelling Rashomon-effect, gemaakt met acteurs van Toneelgroep Amsterdam, speelde Robbrecht expliciet met het verlangen naar een helder verhaal. Het publiek kreeg een moordzaak te zien die uiteindelijk niet werd opgelost. ‘Veel mensen vonden dat onbevredigend en dat was precies waar die voorstelling over ging. Het is verleidelijk om te zeggen: “Joram van der Sloot heeft het gedaan.” En misschien heeft hij het ook wel gedaan, maar er speelt altijd meer mee: de manier waarop mannen in onze maatschappij leren naar vrouwen te kijken, onze sensatielust, allerlei vooroordelen en verwachtingen. Als je echt wilt weten hoe het zit, moet je dat allemaal meenemen.’

GEËNGAGEERD CYNISME
Nuanceren zonder te relativeren, wrikken aan een moraal die de werkelijkheid geen recht doet – ziedaar het profiel van de geëngageerde cynicus. ‘Tegenwoordig verstaan we onder cynisme een nogal negatieve, kille houding. Terwijl het van oorsprong een filosofische stroming is die juist zeer begaan is met de wereld. Maar dan wel vanuit een kritische, autonome positie. Dat mis ik in het huidige debat. Onze morele reacties zijn vaak zo primair en vluchtig. Na de aanslagen in Parijs is iedereen een paar dagen “Charlie” en dan is het weer voorbij. Als je iets meer tijd en afstand neemt, zie je veel meer, onder andere hoe vluchtig onze verontwaardiging soms is. Ik probeer met een koel hoofd en een warm hart in de wereld te staan. Dan zie je dat we allemaal komische, kwetsbare beestjes zijn met nogal grote ambities.’

Die houding vormt de basis voor zijn kenmerkende, laconieke stijl, die hij de afgelopen jaren verder uitwerkte. Met het Duitse andcompany&Co maakte hij de voorstellingen De Komende Opstand en Black Bismarck. ‘Ik wordt zekerder van mijn vorm en daardoor voel ik me vrijer om verschillende disciplines te combineren. Omdat ik ook schrijf, speelde tekst vaak een hoofdrol. Op een gegeven moment merkte ik dat we het lichaam vergaten. Nu gebruik ik steeds meer dans als inspiratiebron, waardoor ook de tekst meer gaat “dansen”. Ik kom nu op een punt waar het me niet meer zoveel uitmaakt of het ‘nog’ theater is of ‘al’ performance of dans: acteurs die acteren maar ook dansen, zangers die zingen maar ook acteren. Met andco stond ik ook zelf op het podium.‘

HISTORISCHE ONDERSTROMEN
Inhoudelijk sloten deze voorstellingen aan bij de thema’s uit Robbrecht’s eerdere werk: het complexe samenspel van geschiedenis en identiteit, van selectief herinneren en vergeten. In De Komende Opstand werd de historische opstand tegen de Spanjaarden en de latere verheerlijking van die periode verweven met de manier waarop we tegenwoordig uiting geven aan politieke onvrede, of juist berusten in de status quo. Black Bismarck ging over de vele vormen waarin het kolonialisme zijn sporen heeft nagelaten in het Europa van vandaag. ‘De eerste grote Europese vergaderingen gingen over de verdeling van Afrika. De Europese eenheid en identiteit hebben wortels in uitsluiting en overheersing. Dat is een aspect van onze geschiedenis dat we graag vergeten, maar dat wel doorwerkt in ons denken.’

De fascinatie met historische ‘onderstromen’ ligt ook aan de basis van Robbrecht’s nieuwste voorstelling, The Great Warmachine. ‘Overal in Europa wordt herdacht dat honderd jaar geleden de Eerste Wereldoorlog uitbrak. We spreken dan bezwerende woorden als: “dat nooit meer”. Dat is makkelijk gezegd, want het is inderdaad niet waarschijnlijk dat we ooit nog vier jaar lang in loopgraven tegenover elkaar gaan liggen. Maar je kan toch moeilijk volhouden dat we nu in vrede leven, denk alleen al aan Syrië, Oekraïne en de dreiging van terreur dichter bij huis. Volgens de Franse denker Paul Virilio is de oorlog niet geëindigd in 1918, maar neemt deze enkel steeds nieuwe vormen aan. WOI leidde tot WOII, daarna kwam de Koude Oorlog en daarna een vorm van kapitalisme met wereldwijd verwoestende en ontwrichtende effecten. Die gedaanteverwisselingen zijn het ‘krijgstoneel’ van een oorlog die nog altijd doorgaat.’

SEKSBOMMEN EN FACEBOOKWARRIORS
Als je die gedachte accepteert, dan is de volgende vraag: hoe ziet de oorlog er nu uit? Om dat te onderzoeken richten Robbrecht en zijn team de theaterzaal in als een war-room for an extended notion of war. ‘We kennen allemaal de beelden van jongens die vanuit een bunker in Texas bommen afwerpen in Afghanistan, alsof het om een game gaat. Maar er zijn gekkere voorbeelden: het Britse leger heeft vanaf april een speciale eenheid die zich uitsluitend bezighoudt met posten op sociale media. En de Amerikanen schijnen aan een ‘seksbom’ te werken, een wapen dat de hormoonhuishouding in de war schopt waardoor de vijand extreem seksueel opgewonden raakt en dus niet meer kan vechten.’

‘Ook als het over oorlog gaat, denken we graag in hokjes: ‘oorlog is slecht, vrede is goed.’ Maar zonder eeuwenlange ontwikkelingen in wapentechnologie waren veel civiele uitvindingen er niet geweest, zoals de stoommachine en het internet. We willen niet dat Nederlandse jongeren gaan vechten in Syrië, maar onze democratisch gekozen regering stuurt namens ons bommenwerpers naar het Midden-Oosten. Kan je dan volhouden dat wij zelf niet aan het vechten zijn? Wat dat betreft is het interessant dat de soldaten in WOI ook het gevoel hadden dat ze niet ‘echt’ aan het vechten waren, omdat ze jarenlang vanuit hun loopgraven lagen te loeren op een onzichtbare vijand. En die jongens in die bunker in Texas hebben ook het gevoel dat ze niet echt aan het vechten zijn. Hoe beter je kijkt, hoe meer je ziet dat we er allemaal middenin zitten.’

En wat doet een geëngageerd cynicus met dit soort inzichten? ‘Die helpen óm verder te kijken dan wat voor de hand ligt, om de ‘sound’ en de energie van de oorlog waar wij in leven te vatten en te zien hoe daar nog altijd de Eerste Wereldoorlog in weerklinkt. Dat doen we met de strijdlust van de deserteur: te laf om te vechten, maar moedig genoeg om het slagveld te verlaten.’

De Vlaamse schrijver, regisseur en speler Joachim Robbrecht zette bij Frascati Producties een aantal eigenzinnige voorstellingen op zijn naam, waaronder !V.O.C.! Wijde weelderige wereld (i.s.m. De Warme Winkel), Oh Polsko en Rashomon-effect, een coproductie van Frascati Producties en Toneelgroep Amsterdam. Vorig seizoen was hij te zien in Black Bismarck, de voorstelling die hij maakte samen met het Duitse andcompany&co. Ook schreef hij de tekst voor Crashtest Ibsen II: Volksvijand van Sarah Moeremans. Bij Productiehuis en Operadagen Rotterdam maakte Robbrecht o.a. Rosto in Turansueishon en Figaro Desiremachine. Onlangs schreef hij voor Dood Paard de Kerstvoorstelling OMG! XMAS-SHOW! WTF?!. In 2011 ontving Robbrecht de Charlotte Köhlerprijs.

Bas van Peijpe is dramaturg en scenarioschrijver